Nederlandse stammen - Batavi
Toen de Romeinen rond het begin van onze jaartelling oprukten in de Lage Landen waren deze bewoond door verschillende Germaanse stammen. De namen van deze stammen zijn tot ons gekomen in gelatiniseerde vorm. Maar wat betekenen zij? In een reeks gewijd aan de duiding van deze namen, deze keer: de Batavi.
Kleine geschiedenis
Ten gevolge van onenigheid onder de Germaanse Chatti in wat nu Duitsland is, trekt nog voor onze jaartelling een deel van hen westwaarts naar de grote stromen om zich te vermengen met de Germaanse dan wel Keltische bevolking aldaar, en bekend te worden als de Batavi. Zij bewonen hoofdzakelijk een groot eiland tussen enerzijds de Rijn en de Lek in het noorden en anderzijds de Waal in het zuiden, alsmede de hoge, zuidelijke oever van de Waal.
2e eeuwse Romeinse gezichtshelm van een slag dat waarschijnlijk kenmerkend was voor enige hogere Batavi in Romeinse dienst. Het haar was mogelijk van beren. Gevonden ten oosten van Nijmegen.(Foto genomen door Wolfgang Sauber)
Van meet af aan schikken zij zich naar de Romeinen, voor wie zij alom in het Rijk dienst doen als hulptroepen. Zo onder de indruk zijn de Romeinen van hun krijgskunsten als ruiters dat zij van hen geen schatting verlangen, enkel manschappen. De geschiedschrijver Lucius Cassius Dio vermeldt hoe de Batavi in 12 na Christus in een Romeinse slag tegen een Britse stam zowel vriend als vijand verbijsteren door in volle wapenrusting, met ros en al, de rivier over te zwemmen en aan te vallen. Zo waardevol en betrouwbaar worden de Batavi geacht dat zij geruime tijd de persoonlijke bereden lijfwacht van de Keizers vormen.
Doch in 69 na Christus komen zij in opstand, kennelijk voornamelijk omdat de Romeinen steeds meer manschappen eisen en zelfs de jeugd der Batavi onzedelijk uitbuiten. Hun leider hierin is Julius Civilis, een van vele Batavi met een Romeinse naam. Met hulp van buurstammen als de Cananefates en Frisii delen zij enkele fikse klappen uit: twee legioenen worden vernietigd en twee worden overgenomen. Hoewel de Romeinen de opstand hard neerslaan worden de betrekkelijk goede verhoudingen hersteld.
Na een laatste echte vermelding in de vierde eeuw gaan de Batavi uiteindelijk op in de Salii, een andere Germaanse stam die vanuit het noordoosten binnenkomt. Zij trekken vervolgens naar het zuiden, waar zij deel worden van het machtige Germaanse stammenverband der Franken, die het oude Gallië zullen veranderen in Frankrijk. In Nederland herinnert de streeknaam Betuwe ons nog aan de Batavi.
In latere eeuwen, vanaf de Spaanse overheersing van de Nederlanden, worden de Batavi ‘herontdekt’ als roemrijke voorouders der Nederlanders, in zoverre dat Nederlanders worden vereenzelvigd met “Bataven” en begrippen als Bataafse Republiek ingang vinden, alsook namen als Batavia (nu Jakarta) en Batavus, de welbekende rijwielenmaker. Het Nederlandse volk van de afgelopen 1700 jaar is echter beter te beschouwen als een samenstelling van Franken in het zuiden, Saksen in het noordoosten en Friezen in het noordwesten.
Duiding
Batavi is een Oudgermaanse naam met een Latijnse meervoudsuitgang. Het eerste lid *bat- wordt in bijna alle lezingen geduid als ‘goed’, met afleidingen als *batizō (> beter), *batistaz (> best) en *batō (> baat ‘verbetering, voordeel’). Over de rest van de naam bestaat minder enigheid. Veel de ronde doet de duiding dat Batavi een weergave is van Oudgermaans *Bat-awjō ‘goed eiland’, maar het is niet heel waarschijnlijk dat een streeknaam in enkelvoudsvorm zonder meer dienst doet als volksnaam in meervoudsvorm. Bovendien zou hun naam in het Latijn dan Batavia luiden en niet Batavi.
Vooraanstaand woordkundige Günter Neumann noemt deze duiding dan ook niet eens in zijn beschouwing van de naam. Hij stelt Oudgermaans *Batawiz vast als niets meer dan een oude meervoudsvorm van *batuz ‘goed’. De Batavi zijn dan de ‘goeden, uitstekenden’, enerhande benaming die wij wel gewend zijn van Germaanse stammen; vergelijk bijvoorbeeld Sugambri, een latinisering van *Sugambrōz ‘zeer sterken’. De woorden van Cassius Dio lijken Neumanns uitleg te ondersteunen; hij spreekt van “vreemde, uitgelezen ruiters, die de naam Batavi droegen, omdat zij de bekwaamste ruiters waren.”
Hoe het ook zij, de juiste hedendaagse vorm van deze volksnaam luidt eerder Batuwen (of Betuwen) dan het door het Latijn vervormde Bataven.
~
Lees verder over andere stamnamen in deze reeks.
~